ابن‌وفا ابوالحسن علی بن محمداِبْنِ وَفا، ابوالحسن علی بن محمد بن محمد بن وفا، مفسر، فقیه، ادیب، شاعر و صوفی مشهور سدۀ ۸ق مصر بود. ۱ - شناخت اجمالیاو را قریشی و انصاری و نیز اصل وی را از اسکندریه دانسته‌اند. [۱]
سخاوی، محمدبن عبدالرحمن، الضوء اللامع، ج۶، ص۲۱، قاهره، ۱۳۵۴-۱۳۵۵ق.
[۲]
داوودی، علی بن احمد، طبقات المفسرین، ج۱، ص۴۳۷، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
اغلب مآخذ تولد او را در ۷۵۹ق/۱۳۵۸م، در قاهره ضبط کرده‌اند، اما شعرانی [۳]
شعرانی، عبدالوهاب بن احمد، الطبقات الکبری، ج۲ ص۲۲، قاهره، ۱۳۱۵ق.
به خط خود او دیده که تاریخ تولدش را صبح یکشنبه ۱۱ محرم ۷۶۱ق/۳ دسامبر ۱۳۵۹م نوشته است.۲ - حضور در مجامع عمومی در سنین جوانیاو بسیار باهوش و تیزبین بود، چنانکه در کودکی شگفتی پدر را که خود صوفی و شاعر بود، برانگیخت. در حالی که کمتر از ۲۰ سال داشت، اجازه یافته بود که در مجامع سخن بگوید. [۴]
ابن حجر عسقلانی، احمدبن علی، انباء الغمر، ج۵، ص۲۵۶، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۲ق/۱۹۷۲م.
[۵]
سیوطی، حسن المحاضره، ج۱، ص۳۰۴، قاهره، ۱۲۹۹ق.
برخی مآخذ، اجازه دهنده را پدرش دانسته‌اند، در حالی که ابن وفا پدرش را در کودکی از دست داده بود [۶]
ابن حجر عسقلانی، الدرر الکامنه، ج۶، ص۳۲۶، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.
و او و برادرش احمد تحت سرپرستی و تربیت شمس‌الدین محمد زیلعی قرار گرفته بودند [۷]
سخاوی، محمدبن عبدالرحمن، الضوء اللامع، ج۶، ص۲۱، قاهره، ۱۳۵۴-۱۳۵۵ق.
[۸]
ابن عماد، عبدالحی بن احمد، شذرات الذهب، ج۷، ص۷۱، قاهره، ۱۳۵۱ق.
و احتمالاً این اجازه از سوی زیلعی بوده است.ابن وفا در ۱۷ سالگی به جای پدر بر مسند ارشاد نشست و به زودی شهرتی عظیم یافت. ۳ - تابع طریقت شاذلیاو در تصوف تابع طریقت شیخ ابوالحسن شاذلی بود و گفته‌اند که اذکار و ادعیه‌ای موزون و آهنگ‌دار به مریدانش تعلیم داده بود که سبب جلب توجه قلوب عامۀ مردم شده بود. [۹]
ابن حجر عسقلانی، احمدبن علی، انباء الغمر، ج۵، ص۲۵۵، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۲ق/۱۹۷۲م.
[۱۰]
منوفی، محمود ابوالفیض، جمهره الاولیاء، ج۲، ص۲۵۵، قاهره، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
۴ - خصیصه‌های اخلاقیابن وفا مردی خوش‌سیما و باوقار بود و ظاهری آراسته داشت و به ندرت در میان مردم ظاهر می‌شد. اصحاب و پیروانش در تکریم و تعظیم او سخت استوار بودند و از بذل مال در راه او دریغ نداشتند، تا آن‌جا که در دوستی و تعظیم او به غلو منسوب شدند. [۱۱]
سخاوی، محمدبن عبدالرحمن، الضوء اللامع، ج۶، ص۲۱، قاهره، ۱۳۵۴-۱۳۵۵ق.
[۱۲]
شعرانی، عبدالوهاب بن احمد، الطبقات الکبری، ج۲ ص۲۲، قاهره، ۱۳۱۵ق.
[۱۳]
نبهانی یوسف بن اسماعیل، جامع کرامات الاولیاء، ج۲، ص۳۵۹، به کوشش ابراهیم عطوه عوض، بیروت، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.
گفته شده که او شیخی صاحب کرامت بود و کراماتی هم به او نسبت داده‌اند. [۱۴]
شعرانی، عبدالوهاب بن احمد، الطبقات الکبری، ج۲ ص۲۲، قاهره، ۱۳۱۵ق.
[۱۵]
نبهانی یوسف بن اسماعیل، جامع کرامات الاولیاء، ج۲، ص۳۵۸-۳۵۹، به کوشش ابراهیم عطوه عوض، بیروت، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.
۵ - علاقه به شاعریابن وفا دارای اشعار و موشحاتی است در موضوعات و مضامین عرفانی و به گمان برخی از نویسندگان از اشعار او و پدرش بوی اتحاد و الحاد به مشام می‌رسد. [۱۶]
ابن حجر عسقلانی، احمدبن علی، انباء الغمر، ج۵، ص۲۵۶، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۲ق/۱۹۷۲م.
۶ - مذهبنوشتهاند که وی مالکی مذهب بوده است، اما این‌که او در اواخر عمر در خانۀ خود منبری قرار داده بود و همان‌جا با اصحاب خویش نماز جمعه برپا می‌داشت، با مذهب مالکی مغایرت دارد. [۱۷]
ابن عماد، عبدالحی بن احمد، شذرات الذهب، ج۷، ص۷۰، قاهره، ۱۳۵۱ق.
[۱۸]
ابن عماد، عبدالحی بن احمد، شذرات الذهب، ج۷، ص۷۲، قاهره، ۱۳۵۱ق.
۷ - وفاتاو در ذیحجه ۸۰۷/ ژوئن ۱۴۰۵ در سرای خویش واقع در الروضه (قاهره) وفات یافت و در قرافه در کنار مقبرۀ پدرش مدفون گشت، [۱۹]
ابن عماد، عبدالحی بن احمد، شذرات الذهب، ج۷، ص۷۲، قاهره، ۱۳۵۱ق.
[۲۰]
داوودی، علی بن احمد، طبقات المفسرین، ج۱، ص۴۳۷، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
[۲۱]
سخاوی، محمدبن عبدالرحمن، الضوء اللامع، ج۶، ص۲۱، قاهره، ۱۳۵۴-۱۳۵۵ق.
اما این‌که شعرانی وفات او را ۸۰۱ق ضبط کرده است، [۲۲]
سخاوی، محمدبن عبدالرحمن، الضوء اللامع، ج۶، ص۲۱، قاهره، ۱۳۵۴-۱۳۵۵ق.
درست به نظر نمی‌رسد.۸ - آثاراز ابن وفا تألیفات بسیار در تصوف و تفسیر و فقه در دست است که از آن جمله‌اند: ۸.۱ - آثار خطی۱.الباحث علی الخلاص من سوءالظن بالخواص یا الباعث علی الخلاص فی احوال الخواص [۲۳]
فهرس مخطوطات جامعه الریاض (ملک سعود)، ریاض، ج۴، ص۶-۷، ۱۹۸۲م.
[۲۴]
ابن حجر عسقلانی، احمدبن علی، انباء الغمر، ج۵، ص۲۵۶، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۲ق/۱۹۷۲م.
[۲۵]
ابن عماد، عبدالحی بن احمد، شذرات الذهب، ج۷، ص۷۱، قاهره، ۱۳۵۱ق.
۲.حزب ابن وفا یا حزب السادات [۲۶]
ازهریه، فهرست، ج۶، ص۳۴۸.
۳.الدرجه العلیا فی معاریج الانبیاء [۲۷]
سید، خطی، ج۱، ص۳۱۳.
۴.دیوان [۲۸]
ازهریه، فهرست، ج۵، ص۱۰۶.
۵.ذکر الاخبار الوارده فی فضیله الاذکار [۲۹]
علوش، ی س و عبداللـه رجراجی، فهرس المخطوطات العربیه، ج۱ (۲)، ص۲۱۶، رباط، ۱۹۵۴م.
۶. رساله فی التصوف [۳۰]
خدیویه، فهرست، ج۲، ص۸۵.
۷.صلاه یا صلوات [۳۱]
ظاهریه، خطی (تصوف)، ج۲، ص۲۵۳.
۸.العروش [۳۲]
زرکلی، اعلام، ج۵، ص۷.
۹.کشف مرآت العیون ۱۰.لباس الفتوه [۳۳]
ازهریه، فهرست، ج۳، ص۶۲۳.
۱۱.المدخل الی معرفه الاسماء الالهیه [۳۴]
فهرس مخطوطات جامعه الریاض (ملک سعود)، ریاض، ج۵، ص۲۴۰، ۱۹۸۲م.
۱۲.المسامع الربانیه [۳۵]
خدیویه، خدیویه، فهرست،ج۷، ص۵، ج۲، ص۱۳۵.
[۳۶]
زرکلی، اعلام، ج۵، ص۷.
۱۳.مفاتیح الخزائن العالیه (یا العلیه) در تصوف [۳۷]
خدیویه، فهرست، ج۲، ص۱۳۶.
[۳۸]
خدیویه، فهرست، ج۷، ص۵.
[۳۹]
کحاله، عمررضا، ج۷، ص۲۳۲، معجم المؤلفین، بیروت، ۱۹۵۷م.
[۴۰]
بغدادی، ایضاح، ج۲، ص۵۲۰.
۱۴.موشحات [۴۱]
زرکلی، اعلام، ج۵، ص۷.
۱۵.واردات الهیّه [۴۲]
ازهریه، فهرست، ج۳، ص۶۴۹.
۱۶.الوصایا [۴۳]
خدیویه، فهرست، ج۷، ص۶.
[۴۴]
خدیویه، فهرست، ج۷، ص۱۰۸.
۱۷.کتاب. [۴۵]
ازهریه، فهرست، ج۳، ص۶۱۷.
۸.۲ - آثار یافت نشده۱.تفسیر القرآن [۴۶]
سخاوی، محمدبن عبدالرحمن، الضوء اللامع، ج۶، ص۲۲، قاهره، ۱۳۵۴-۱۳۵۵ق.
[۴۷]
ابن عماد، عبدالحی بن احمد، شذرات الذهب، ج۷، ص۷۱، قاهره، ۱۳۵۱ق.
[۴۸]
کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، ج۷، ص۲۳۲، بیروت، ۱۹۵۷م.
۲.فصول مواعظ [۴۹]
ابن حجر عسقلانی، احمدبن علی، انباء الغمر، ج۵، ص۲۵۶، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۲ق/۱۹۷۲م.
۳.الکوثر المترع فی الابحر الاربع، در فقه [۵۰]
ابن حجر عسقلانی، احمدبن علی، انباء الغمر، ج۵، ص۲۵۶، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۲ق/۱۹۷۲م.
[۵۱]
ابن عماد، عبدالحی بن احمد، ج۷، ص۷۱، شذرات الذهب، قاهره، ۱۳۵۱ق.
۴.بغیه الرائد فی الدرر الفرائد [۵۲]
بغدادی، هدیه، ج۱، ص۷۲۷
۵.خزینه الفضائل و سفینه الافاضل، که به گفتۀ بغدادی نسخه‌ای از این کتاب در کتابخانۀ فیض اللـه در ترکیه موجود است. [۵۳]
بغدادی،هدیه، ج۱، ص۷۲۷
۶.مرتصع ثدی الشفاءِ من منح اللـه تعالی علی [۵۴]
ابن الوفاء بغدادی، هدیه، ج۱، ص۷۲۷
۹ - فهرست منابع(۱) ابن حجر عسقلانی، احمدبن علی، انباء الغمر، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۲ق/۱۹۷۲م. (۲) ابن حجر عسقلانی، الدرر الکامنه، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م. (۳) ابن عماد، عبدالحی بن احمد، شذرات الذهب، قاهره، ۱۳۵۱ق. (۴) ازهریه، فهرست. (۵) بغدادی، ایضاح. (۶) بغدادی، هدیه. (۷) خدیویه، فهرست. (۸) داوودی، علی بن احمد، طبقات المفسرین، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م. (۹) زرکلی، اعلام. (۱۰) سخاوی، محمدبن عبدالرحمن، الضوء اللامع، قاهره، ۱۳۵۴-۱۳۵۵ق. (۱۱) سید، خطی. (۱۲) سیوطی، حسن المحاضره، قاهره، ۱۲۹۹ق. (۱۳) شعرانی، عبدالوهاب بن احمد، الطبقات الکبری، قاهره، ۱۳۱۵ق. (۱۴) ظاهریه، خطی (تصوف). (۱۵) علوش، ی س و عبداللـه رجراجی، فهرس المخطوطات العربیه، رباط، ۱۹۵۴م. (۱۶) فهرس مخطوطات جامعه الریاض (ملک سعود)، ریاض، ۱۹۸۲م. (۱۷) کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، بیروت، ۱۹۵۷م. (۱۸) منوفی، محمود ابوالفیض، جمهره الاولیاء، قاهره، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م. (۱۹) نبهانی یوسف بن اسماعیل، جامع کرامات الاولیاء، به کوشش ابراهیم عطوه عوض، بیروت، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م؛ ۱۰ - پانویس
۱۱ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن وفا»، ج۵، ص۱۸۸۸. |